Nieznani badacze Polesia w latach trzydziestych XX wieku:

Roman Chromiński, Jan Teodorowicz, Zygmunt Korybutiak.

Z archiwaliów ekspedycji etnosocjologicznej Józefa Obrębskiego

Roman Chromiński (1906-1965)

Pierwszy z wymienionych przez Obrębskiego współpracowników - Roman Chromiński - był z wykształcenia polonistą. Obrębski kolegował z nim w czasie studiów na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego w drugiej połowie lat dwudziestych. Chromiński pochodził z Wołynia - zapewne więc umiał posługiwać się ukraińskim dialektem południowego Polesia (dokumenty potwierdzają, że znał rosyjski i ukraiński). Brał udział w ekspedycji najprawdopodobniej tylko przez dwa miesiące w pierwszym roku jej trwania; o jego późniejszej obecności w biografii Obrębskiego nie znalazłam żadnych informacji.

Ciekawym śladem udziału Chromińskiego w ekspedycji jest zachowana w archiwum w Amherst mapa powiatu łuninieckiego z naniesionymi informacjami o marszrucie, jaką odbyli tam Józef Obrębski i Roman Chromiński w okresie 10 lipca - 30 sierpnia 1934 roku [OC, b38, f45]. Marszruta przebiegała przez następujące miejscowości: Hancewicze - Borski - Nowosiółki - Święcica - Wyhonoszcza - Hutka - Reczki - Płoskinia - Zadubie - Małkowicze - Nowosiółki - Borowiki - Zareczje - Chorostów - Bereźniaki - Tymoszewicze - Stablewicze - Jelno - Hryczynowicze - Florowo - Redygierowo - Perynowo - Krasna Wola Zaścianek - Wólka Kołtunowata - Brodnica - Jeziernica - Lubaczyn - Łachwa.

Materiałów terenowych zebranych przez Chromińskiego podczas tej wyprawy zachowało się w archiwaliach ekspedycji bardzo niewiele. Jest to wypełniony jego ręką kwestionariusz etnosocjologiczny z zaścianka Krasna Wola oraz wypisy z pism urzędowych, dotyczących konfliktu wsi z dworem o serwituty w Święcicy.

Nie wiemy, i zapewne już się nie dowiemy, czy Obrębski wybrał Chromińskiego na swojego osobistego towarzysza pracy w terenie dlatego, że wcześniej się znali, czy też dlatego, że Chromiński nie był na tyle doświadczony, by od razu samodzielnie podjąć pracę badawczą, czy też z innych jeszcze przyczyn. Trzeba zaznaczyć, że jego nazwisko figuruje tylko w jednym maszynopisie, zachowanym w archiwum; w drukowanej w "Sprawach Narodowościowych" oficjalnej informacji o przebiegu badań w roku 1934 [Sprawy 1935, 141] Obrębski go nie wymienił. Być może Chromiński wybrał się z Obrębskim na Polesie jedynie ze względów towarzysko-turystycznych? Nie wiadomo.

W archiwum Uniwersytetu Warszawskiego znajdujemy dane personalne Romana Chromińskiego i nieco informacji o przebiegu jego studiów: jest tam jego metryka, świadectwo maturalne, książeczka wojskowa i świadectwo odejścia z Uniwersytetu Jagiellońskiego, indeks Uniwersytetu Warszawskiego i inne dokumenty uniwersyteckie.

Roman Chromiński, sym Romana (inżyniera) i Michaliny Marii z Garczyńskich urodził się 7 lipca 1906 roku w Mytelnie w pow. ołyckim na Wołyniu. Uczył się w Gimnazjum Męskim Filologicznym w Mińsku Litewskim, gdzie ukończył 4 klasy, a następnie w Gimnazjum Męskim Zgromadzenia Kupców w Będzinie, gdzie w 1924 roku zrobił maturę (matematyczno-przyrodniczą). W latach 1924-1929 studiował polonistykę na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Obrębski studiował na tym samym wydziale w latach 1925-1930; jak wynika z zachowanego w dokumentach opisu przebiegu studiów każdego z nich, na szereg wykładów i ćwiczeń musieli chodzić razem; były to m. in. zajęcia profesora Nitscha, Łosia, Chrzanowskiego i wyższy kurs języka rosyjskiego. W roku akademickim 1933/34 Chromiński studiował na Uniwersytecie Warszawskim polonistykę; mieszkał wtedy w Pruszkowie. 30 czerwca 1934, a więc bezpośrednio przed wyjazdem z Obrębskim na Polesie, uzyskał dyplom magistra filozofii w zakresie literatury polskiej (na podstawie pracy Przyroda w twórczości Żeromskiego). W roku następnym, 1934/35, podjął na UW studia historyczne, ale już jesienią 1935 roku był nauczycielem w Krzemieńcu, w 3-letniej Koedukacyjnej Szkole Handlowej. Być może z tego powodu, być może z innych, nie uczestniczył już w dalszych etapach ekspedycji poleskiej Obrębskiego (lub też nie zachował się na ten temat żaden przekaz).

Więcej informacji o Romanie Chromińskim i jego dalszych losach uzyskałam od jego syna, Sławomira Chromińskiego, z którym udało mi się nawiązać kontakt w roku 2003. Rzucają one nieco światła na szerszy kontekst ekspedycji poleskiej Obrębskiego. Otóż Roman Chromiński bardzo dobrze znał Polesie z autopsji - był zamiłowanym turystą, instruktorem harcerskim. Być może latem 1934 roku to on inicjował Obrębskiego w wędrówki po błotach poleskich w powiecie łuninieckim? Być może jego udział w ekspedycji był związany z faktem, że współpracował wówczas (w sprawach narodowościowych) z wojewodą Henrykiem Józewskim? Później, już jako profesor w Liceum Krzemienieckim, Chromiński był zaangażowany w działalność społeczną i kulturalną na Wołyniu. Okres okupacji hitlerowskiej spędził na Wołyniu, w konspiracji. Działał w strukturach BCh i AK - zajmował się organizacją opieki społecznej w delegaturze rządu na Wołyń oraz kierował pracami oświatowo-kulturalnymi BCh [Banach 1984, 176, 194]. (W tym samym czasie warszawskie mieszkanie Józefa Obrębskiego było jednym z lokali kontaktowych Kazimierza Banacha, delegata rządu na Wołyń [Banach 1984, 86].) Co ciekawe, pozostałej w Generalnej Guberni rodzinie Roman Chromiński przedstawił wersję, że na Wołyniu zajmuje się badaniami etnograficznymi. Przez długie lata nikt tego nie kwestionował - najwyraźniej dla bliskich jego zaangażowanie w prace terenowe było czymś naturalnym. W 1945 roku został aresztowany przez Sowietów i osadzony w więzieniu w Kielcach; odbity stamtąd (wraz z innymi żołnierzami podziemia) przez AK, musiał się ukrywać. Po wojnie Chromiński organizował polskie szkolnictwo na Mazurach, uczestniczył w nieudanych próbach odrodzenia tam Liceum Krzemienieckiego (jako Liceum Warmińsko-Mazurskie). Szykanowany przez komunistów, pracował w kilku miejscowościach jako nauczyciel polskiego i łaciny. Zmarł w roku 1965 [SCh 2003].